چگونه هری پاتر ادبیات نوجوانان را دگرگون کرد

چگونه هری پاتر ادبیات نوجوانان را دگرگون کرد ؟

رافائل بُت[1]

ترجمۀ یاسمن منو

 

 

 

رمزگشایی انقلاب هری پاتری

اگر از بزرگ‌سالی بخواهید که قهرمان داستان‌های دوران نوجوانی‌اش را نام بِبَرَد، به‌احتمال‌زیاد اسم هری پاتر را به زبان می‌آورد. جادوگر باجرئت این نوع ادبیات را در مرکز توجه قرار داد.

متخصصان تقریباً متفق‌القول‌اند که از نظر سبک نگارش می‌توان جایگاه خوبی در بین آثار بزرگ کلاسیک به آن اختصاص داد؛ اما بر سر این‌که این اثر نوآورانه بوده یا نه مجادلۀ شدیدی جریان دارد.

ماری لالوئه[2] سردبیر نشریۀ مرکز ملی ادبیات جوانان توضیح می‌دهد: «جی. کی. رولینگ از عناصر موجود استفاده کرده و سپس با مهارت مراجع مختلف را در یک کلیت منسجم جمع کرده است».

از سوی دیگر نلی شابرل گانی[3]، استاد و محقّقِ دانشگاه کلرمون فران روی این نکته تأکید دارد که «نویسندۀ انگلیسی این فکر بدیع را داشت که شخصیت اثرش همراه با خوانندگان بزرگ شود» کودکان و نوجوانان توانستند در داستانی غرق شوند که به گفته ماری لالوئه «قهرمانان آن بزرگ می‌شدند؛ حال‌آنکه در کتاب‌های مخصوص کودکان و نوجوانان قهرمانان در سنّ ثابتی می‌ماندند».

خوانندگان که با انتشار هر جلد وفاداری‌شان به هری پاتر بیشتر می‌شد، نسلی را تشکیل دادند که واقعاً «افسون‌شدۀ» داستانی دنباله‌دار بودند. این پدیده اثری مستقیم بر صنعت نشر آن زمان گذاشت.

ماری لالوئه ادامه می‌دهد. «از سال‌های 1980-1990 بیرون می‌آمدیم. دوره‌ای از ادبیات جوانان که در آن منعکس کردن جامعه (ماری – ادمورای،[4] آن فین[5]…) (با شخصیت‌های واقع‌گرا مهم‌تر از سناریو بود.

با هری پاتر (و همان زمان آثار فیلیپ پولمن[6]) بازمی‌گردیم به سناریوهای قوی و شخصیت‌های محکم». تأثیرش عظیم بود! خوانندگان جوان شیفته شدند. عکس‌العملشان خلاف باورهای رایج بود.

یکی از اولین درس‌ها این بود که در آستانۀ قرن بیست‌ویکم کودکان قادرند کتاب‌های حجیم بخوانند. به‌این‌ترتیب هری پاتر شکلِ بخش فروش کتاب‌های نوجوانان را تغییر داد! پایانی بر «کتاب‌های کوچولو» برای کودکان! بنگاه‌های انتشاراتی آثاری در قطع بزرگ چاپ کردند.

از نظر هلن لوروا[7]، دبیر دبیرستانی در «پرن» این تغییر بی‌اهمیت نیست «چرا که در بالا بردن ارزش کتاب خواندن نیز مؤثر است» البته روی قیمت نیز تأثیر دارد چرا که کتاب‌های قطع بزرگ گران‌ترند.

اقبال به رمان‌های دنباله‌دار

نتیجۀ دیگر انقلاب هری پاتر درآمدهای کلان است. این موفقیت بزرگ باعث شد که دیگر بنگاه‌های انتشاراتی نیز به دنبال چنین رؤیایی بروند.

ماری لالوئه می‌گوید: «هری پاتر ورود ادبیات نوجوانان را به گنجینۀ صنعت تفریحات رقم زد» از آن زمان اقتباس سینمایی از داستان‌های دنباله‌دار مثلِ عطش مبارزه،[8] حماسه گرگ و میش[9] و سنت‌شکن[10] چند برابر شده است.

ازاین‌پس سؤال اصلی این است: چه کسی مرغ تخم‌طلای بعدی را خواهد یافت. شائین کسیم،[11] ویراستار رمان‌های خارجی نوجوانان در انتشارات کسترمن روشن‌بینانه برخورد می‌کند: «این جریان پنجاه بار تکرار نخواهد شد. حتی اگر هری پاتر نَفَس تازه‌ای به تولید دمیده باشد».

او گرچه از این روند استقبال می‌کند اما به مسئله‌ای نیز اشاره دارد: «قیمت کتاب‌های خارجی بسیار بالا رفته و به سطح قیمت کتاب‌های بزرگ‌سالان رسیده که قبلاً اصلاً چنین نبود».

سوفی وان در لیندن[12] این روند در چاپ کتاب را تأیید می‌کند ولی می‌گوید: «سؤال اصلی این است که بعد از هری پاتر برای عرضه به این خوانندگان نوجوان چه چیزی موجود است؟

بنگاه‌های انتشاراتی خیلی زود به اهمیت این موضوع پی بردند که موقعیت خارق‌العاده‌ای پیش آمده است. میل تصورناپذیر خوانندگان به خیال‌پردازی موجب شد تا رمان‌های دنباله‌دار جدید نیز با استقبال روبه‌رو شوند.»

ناگزیر کتاب‌های متعدد با موضوع جادو و جادوگر منتشر شد و سپس نوبت به خون‌آشام‌ها، مُرده‌های جان‌گرفته و گرگینه‌ها رسید…

مرزهای ناروشن

این دور نیکو راه را برای گونه‌ای جدید در ادبیات گشود. بنگاه‌های انتشاراتی سعی کردند این خوانندگان ناگهانی را حفظ کنند. بدین ترتیب همان‌طور که تیبو برآر[13] می‌گوید ادبیات نوجوان – بزرگ‌سال متولّد شد.

این ویراستار جوان رمان‌های فرانسوی در بنگاه انتشاراتی سارباکان خود «کودک دوران هری پاتر» نبود؛ اما قبول دارد که بخشی از فرهنگ ویرایشی و انتشاراتی‌اش از این پدیده تأثیر گرفته است.

در مورد این نوع ادبیات می‌گوید: «امروز در نمونۀ کتاب‌های نوجوانانِ کتاب‌فروشی‌ها آثاری می‌یابیم گرچه مخصوص آن‌ها اما بزرگ‌سالان نیز به آن‌ها توجّه می‌کنند. این بخش می‌تواند شاخه‌ای از ادبیات عمومی شود. کنار آن باشد نه زیر آن».

شائین کسیم نیز از این ادبیات «متقاطع[14]» [پل‌زنی (بین دو نوع ادبیات)] استقبال می‌کند؛ چرا که باعث «افزایش تعداد خوانندگان شده است.

امروز امری پذیرفته‌شده است که بزرگ‌سالان کتاب‌های نوجوانان را بخوانند. مرز مشخصی در این مورد وجود ندارد. این‌ها معمولاً کتاب‌هایی هستند با روایتی جهت‌دار و قصه‌دار».

تیبو برآر به تأثیر انگلوساکسون‌ها و اعتبار این‌گونه آثار نزد منتقدان ادبی اشاره می‌کند «به طور خاص به آثاری چون دار و دسته اتوری یا اتفاق عجیب سگ در شب فکر می‌کنم که چهرۀ بخش کتاب‌های نوجوانان را تغییر داده‌اند»؛

و با هیجان این امر را تحلیل می‌کند «امروز زن یا مرد جوان بیست‌وشش‌ساله‌ای می‌تواند بدون خجالت بگوید که رمان‌های نوجوان بزرگ‌سال را همان‌قدر می‌خواند که یک کتاب انتشارات «مینویی» یا «ان. اِر. اف.» و این باعث تحقیرشان نمی‌شود. آن‌ها به کتاب‌ها به صورت سلسله‌مراتبی برخورد نمی‌کنند. قبل از هر چیز به لذت خواندن می‌اندیشند»؛

اما نظر سوفی وان در لیندمن خیلی خوش‌بینانه نیست: «هری پاتر موجب رشد نوع جدیدی از ادبیات مردمی شد؛ اما مطمئن نیستم که انتشارات جوانان از منظر اعتبار و به رسمیت شناخته شدن از این جریان واقعاً بهره‌مند شده باشد.

بزرگ‌سالان یا جوانان به سمت کتاب‌های سریالی کشیده شدند و نسبت به کشف کتاب‌های فراتر از آن یعنی غیرتخیّلی یا معاصر و خلاق کنجکاوی نشان ندادند (مگر برای آثار علمی تخیّلی).

نگرش این خوانندگان که امروز در سنین بزرگ‌سالی‌اند، به کلّ ادبیات هنوز روشن نیست…»

تمایلات جدید

سؤال دیگری نیز مطرح است. بچه‌های امروز (کودکان ده‌ساله) قبل از آن‌که به ادبیات نوجوان – بزرگ‌سال برسند، به سمت چه آثاری کشیده می‌شوند؟ هری پاتر هنوز در کتاب‌فروشی‌ها موجود است؛ اما تعداد زیادی از کودکان با قصه‌هایش در سینما آشنا شده‌اند.

البته هری پاتر راه را برای دیگر داستان‌های دنباله‌دار در شاخه‌های مختلف باز کرد (شروب[15]، جنگ دار و دسته‌ها…). این موفقیت سؤالات دیگری نیز برمی‌انگیزد.

خواندن وسواس‌گونه بعضی از نوجوانان از دوران هری پاتر به بعد به ‌خودی‌خود به معنی ورود به دنیای ادبیات نیست. برای کارولین فوشن،[16] دبیر ادبیات در پاریس «این بیشتر شبیه اعتیاد است.

دختر نوجوانی را می‌شناسم که کتاب‌های سریالی زیادی می‌خواند و امروز سریال‌های تلویزیونی را به همان شکل دنبال می‌کند. برای ورود به دنیای ادبیات راه پرفرازونشیب و سخت‌تر است».

تیبو برآر هوشیارانه برخورد می‌کند: «هری پاتر احتمالاً همۀ این کارها را کرده یا این راه را هموار نموده… تلاشِ شخصی من از این ‌پس دو جنبه دارد: نویسندگان فرانسوی را در بخش نوجوانانِ بزرگ‌سالان کشف کنم و نوعی ادبیات واقع‌گرا برای این گروه ارائه دهم، یعنی ادبیاتی جذّاب و گیرا، هوسناک، توصیفی تجسمی».

بازی سرنوشت است که بنگاه‌های انتشاراتی روی نویسندگانی حساب می‌کنند که قبلاً در دام جادوگر افتاده بودند. خیلی از آن‌ها با هری پاتر بزرگ شدند و از آن تغذیه فکری کردند؛

مثلاً کریستف موری[17] (نویسنده سلسله داستان‌های متیو هیداف[18] در انتشارات گالیمار) تعریف می‌کند زمانی که فقط سیزده سال داشت، شروع به نوشتن کرد آن‌هم برای آنکه بین انتشار دو کتاب از جی. کی. رولینگ خود را سرگرم کند…

 

 

 

سو تیتر: بیست سال پیش انتشار رمان‌های دوره‌ای دنباله‌دار جی. کی. رولینگ کمک کرد تا نوعی ادبیات نوجوان – بزرگ‌سال بر پیش‌خوان کتاب‌فروشی‌ها نمایان شود.

 

* lire, (Oct. 2016).

 

 

[1] Raphaele Botte

[2] Marie Lallouet

[3] Nelly Chabral Gagne

[4] Marie Aude Muraill

[5] Anne Fine

[6] Philippe Pullman

[7] Helen Leroy

[8] The Hunger Games

[9] Twilight (novel series) / The Twilight Saga (film series)

[10] Divergent

[11] Shaine Cassim

[12] Sophie van der Linden

[13] Tibo Berard

[14] Crossover

[15] Cherub

[16] Caroline Fauchon

[17] Christophe Mauri

[18] Mathieu Hidaff

 

این مقاله در مجلۀ جهان کتاب به چاپ رسیده است.