حمایت از کتاب و نشر در
شورای فرهنگی سوئد
(گفت‌وگو با شورا اسماعیلیان)
در معرفی رسمی شورای فرهنگی سوئد (kulturrådet) آمده است: «شورای فرهنگی سوئد یک نهاد دولتی است که وظیفۀ اصلی آن اجرای سیاست‌های فرهنگی ملّی است و این سیاست‌ها را مجلس سوئد تعیین می‌کند.» وظیفۀ این شورا چیست و چه اهدافی را دنبال می‌کند؟
دولت سوئد به شیوه‌های مختلف از فعالیت‌های فرهنگی در این کشور حمایت می‌کند. وظیفۀ شورای فرهنگی سوئد حمایت از این فعالیت‌هاست. مثلاً به نشر فرهنگی، تئاتر، سینما، موسیقی، و کسانی که پروژه‌های مختلف فرهنگی را پیش می‌برند کمک می‌کند. از مترجمانی حمایت می‌کند که در گوشه و کنار جهان ادبیات سوئدی را به زبان خودشان ترجمه می‌کنند. همچنین با هدف تشویق هرچه بیشتر کودکان و نوجوانان به مطالعه، به آن‌ها در یافتن بهترین کتاب‌ها کمک می‌کند.
ساختار شورای فرهنگی سوئد چگونه است؟
شورا گروه‌های مختلفی را شامل می‌شود. مثلاً یک گروه به کتاب‌های داستانی می‌پردازد، گروهی به ادبیات طنز، گروهی به نشریه‌های فرهنگی، و گروهی هم به ادبیات کودکان. من عضو گروه ادبیات غیرداستانی هستم. وظیفۀ شورا حمایت مالی از نشریات فرهنگی و کتاب‌های انتشاریافته‌ای است که در این گروه‌ها برگزیده می‌شوند.
در این گروه چند نفر هستید و تخصص شما و اعضای دیگر چیست؟
من در گروه ادبیات غیرداستانی با هشت نفر همکاری دارم. بعضی‌ها مثل من ژورنالیست فرهنگی هستند و بعضی دیگر نویسنده‌اند. بیشتر آن‌ها در دانشگاه‌ها کار می‌کنند. یکی استاد ادبیات لاتین است، یکی مدرس و پژوهشگر تاریخ است، و دیگری پژوهشگر ادبیات دینی. در حقیقت آدم‌های مختلفی هستیم.
شیوۀ بررسی و انتخاب کتاب‌ها چگونه است؟
ما در هر سال شش جلسه داریم و در هر جلسه حدود 100 تا 120 کتاب را مورد بحث قرار می‌دهیم. یعنی برای هر جلسه به طور میانگین هر نفر 20 تا 30 کتاب را باید بخوانیم. هر عنوان کتاب دو خواننده دارد. مثلاً من با یک نفر دیگر کتاب مشترکی را می‌خوانیم و در جلسه دربارۀ آن بحث می‌کنیم؛ دربارۀ این‌که موضوع کتاب چیست، چه اهمیتی دارد، اعتبار آن چقدر است، چطور نوشته شده و… در ضمن شورای فرهنگی سوئد معیارهایی دارد که کتاب‌هایی که ما برگزینیم باید با آن‌ها مطابقت داشته باشد.
در سوئد حدود 30 درصد از کتاب‌های انتشاریافته در هر سال می‌توانند از این حمایت بهره‌مند شوند. البته بودجۀ خیلی زیادی در اختیار شورا نیست و بسیاری از کتاب‌ها هم با معیارهای شورا مطابقت ندارند.
اگر دو نفری که یک کتاب مشترک را می‌خوانند به نظر واحدی نرسند چه می‌شود؟
در آن صورت یک نفر سوم آن کتاب را می‌خواند و بررسی می‌کند. در جلسۀ بعد، نظر شخص سوم ملاک قرار می‌گیرد.
از کتاب‌های برگزیده چگونه حمایت می‌شود؟
شمارگان کتاب‌هایی که ما در گروه ادبیات غیرداستانی بررسی می‌کنیم اغلب کمتر از پنج هزار نسخه است. هدف شورا حمایت مالی از ناشران این‌گونه کتاب‌هاست. در حقیقت این نوعی سیاست‌گذاری فرهنگی است. شورای فرهنگی سوئد می‌خواهد که ناشران کشور فقط کتاب‌هایی را منتشر نکنند که فروش خیلی خوبی دارند. برای همین از کتاب‌های ارزشمندی که کمتر فروش می‌روند به طور محدود حمایت می‌کند.
شورا به هیچ نویسنده‌ای کمک مالی نمی‌کند. این کمک منحصر به ناشران است. در نهایت، شورای فرهنگی سوئد از هر کتابی که در جلسات ما برگزیده می‌شود 300 نسخه می‌خرد و به کتابخانه‌های عمومی (و در مواردی کتابخانه‌های دانشگاهی) اهدا می‌کند. به نظر من این کمک بزرگی هم به ناشران است و هم به اعضای کتابخانه‌های عمومی که خوانندگان این کتاب‌ها هستند.
چه موضوعاتی بیشتر مورد توجهتان است؟
هر موضوعی می‌تواند باشد. مثلاً یک کتاب می‌تواند دربارهٔ تاریخچۀ وایکینگ‌ها باشد، یا دربارۀ سیاست اسرائیل در غزه. یک کتاب می‌تواند دربارهٔ تاریخچۀ زنان کارگری باشد که در یک کارخانۀ بخصوص کار می‌کردند یا کتابی دربارۀ طبیعت و محیط زیست. هر کتابی می‌تواند در گروه ما مطرح شود. فقط نباید کتاب داستانی باشد. درضمن نباید بیشتر از شش ماه از چاپ آن گذشته باشد. یعنی کتاب‌هایی مورد توجه ماست که به‌تازگی منتشر شده باشند. کتاب می‌تواند نوشتۀ یک ژورنالیست یا یک تاریخ‌نگار باشد. کتاب در قالب‌های مختلفی چون مصاحبه یا سرگذشت‌نامه هم می‌تواند مطرح شود و همچنین انواع کتاب در زمینه‌های مختلف اجتماعی.
در این نشست‌ها در مورد مسائل اجتماعی و سیاسی و… هم بحث می‌شود؟
البته.
آیا در کار خودتان محدودیت‌های سیاسی مورد نظر دولت سوئد را هم در نظر می‌گیرید؟
در کار گروه‌ها هیچ محدودیت یا مرزبندی سیاسی وجود ندارد و نباید مطرح شود. در هر گروه آدم‌های مختلفی حضور دارند؛ بعضی‌ها چپ‌گرا هستند و بعضی‌ها راست‌گرا. بعضی‌ها هم عقیدۀ سیاسی خاصی ندارند. عقیدۀ شخصی هر کدام از ما نباید هیچ تأثیری در بررسی کتاب‌ها داشته باشد. معیار ما در انتخاب کتاب‌ها، معیارهای مورد نظر شورای فرهنگی سوئد است.
در مورد این معیارها بیشتر توضیح دهید.
مطالب کتاب باید با مدارک معتبر مطابقت داشته باشد. نوع نگارش کتاب هم مهم است. باید ببینیم آیا بیان نویسنده به‌گونه‌ای هست که خوانندگان عادی بتوانند آن را مطالعه کنند یا مثلاً خیلی آکادمیک است و برای افراد متخصص نوشته شده. همین‌طور اگر کتابی مروّج مطالب خلاف علم یا خرافات باشد انتخاب نمی‌شود. مثلاً کتابی منتشر شده که مدعی است واکسن بچه‌ها را دیوانه می‌کند!
کتابی که از واقعیت فاصله دارد، ضدّ علم است یا تئوری توطئه را مطرح می‌کند همان اول کنار گذاشته می‌شود (البته توجه داشته باشید که گروه ما به کتاب‌های داستانی نمی‌پردازد). این‌ها معیارهایی است که ما باید در نظر بگیریم. این معیارها هیچ ربطی به سیاست ندارند. به غیر از آن، ما در اینجا هم کتاب‌های به لحاظ سیاسی «راست» و هم «چپ» را بررسی و انتخاب می‌کنیم. در حقیقت در کار شورای فرهنگی سوئد بازتاب فضای باز و آزادی را می‌شود دید که در این کشور جریان دارد. در اجتماع سوئد همه می‌توانند با هر نوع گرایش سیاسی‌ای که داشته باشند مسائل خودشان را مطرح کنند.
در ایران هم برای حمایت از کتاب و نشر تاکنون برنامه‌های مختلفی به اجرا در آمده است. با توجه به تجربه‌ای که در سوئد دارید، چقدر روش کارتان را در ایران قابل اجرا می‌دانید؟
وضعیت ایران و سوئد خیلی با هم تفاوت دارد. در سوئد سانسور وجود ندارد. به نظر من اگر کشوری بخواهد تجربۀ مشابهی را برای حمایت از نشر خود به کار بگیرد، پیش از هر چیز باید در آنجا آزادی بیان برقرار باشد.
و آخرین پرسش این که شما و همکارانتان چگونه انتخاب شده‌اید؟
از اولین باری که در این گروه حضور یافتم حدود هشت سال می‌گذرد. از شورا با من تماس گرفتند و گفتند ما دنبال کسی می‌گردیم که مثل تو نویسنده و ژورنالیست فرهنگی باشد. آیا مایل هستی با این گروه همکاری کنی؟ نام من را از دیگران شنیده بودند… امّا الآن روش انتخاب افراد تاحدودی تغییر کرده است. هر کسی می‌تواند تقاضای خود را برای عضویت در یکی از گروه‌های شورای فرهنگی سوئد مطرح کند. این تقاضاها در شورا بررسی می‌شود و بسته به احتیاج گروه‌ها و تخصص‌های مورد نیازشان، افرادی را انتخاب می‌کنند.
این یادداشت در مجلۀ جهان کتاب به چاپ رسیده است.