گفتگو با مهدی سحابی به مناسبت انتشار آخرین جلد در جستجوی زمان از دست رفته
-آقای سحابی، اولین کتابی که ترجمه کردید چه نام داشت و در چه سالی منتشر شد؟
اولین کتابی که از من چاپ شد نقاشی دیواری و انقلاب مکزیک بود که در سال ۱۳۵۲ منتشر شد. قرار بود یک کتاب پانصد صفحه ای چهار رنگ با کاغذ گلاسه با عنوان نقاشی دیواری مکزیک در بیاوریم اما به لحاظ مشکلات مالی فقط مقدمه کتاب در جزوه ای پنجاه صفحه ای با کاغذ کاهی چاپ شد. مصداق بارز “چه فکر میکردیم و چه شد” تعجب می‌کنم که بعد از چنین موشی که چنان کوهی زایید چرا ترجمه را نبوسیدم و برای همیشه کنار نگذاشتم شاید پوستم خیلی کلفت بوده شاید هم خوشبینی ذاتی‌ام….. بخصوص که ویراستار کتاب سلیقه خاصی در نوشتن فارسی داشت که هنوز هم وقتی به آن فکر می‌کنم پشتم می‌لرزدا
-شما از نویسنده های مختلفی ترجمه کرده اید. چه شد که به سراغ پروست رفتید؟
اولا به همین دلیلی که خودتان می گویید: از نویسندگان مختلفی کتاب ترجمه کرده بودم. اما واقعیت این است که نمی توانم دلیل خاصی بیاورم کتابی بود که مهم بود و می‌شد ترجمه اش کرد به همین سادگی داستان ادموند هیلاری، اولین انسان غربی که قله اورست را فتح کرد به گوشتان خورده ازش پرسیده بودند که انگیزه اش در کاری که کرده بود چه بود. در جواب تقریباً همچو چیزی گفته بود: “هیچ کوهی بود و ما هم ازش بالا رفتیم.”
روزی که ترجمه این کتاب را شروع کردید تصور می کردید که بتوانید آن را به طور کامل و با موفقیت به آخر برسانید؟
بدیهی است که درباره اتمام کتاب و چاپ کردنش ذره ای شک نداشتم، وگرنه ترجمه یک کتاب چهار هزار صفحه ای را اصلاً شروع نمی کردم. البته واقعیت این است که من بنا به عادت و خصلتم خیلی به آینده و به آنچه ممکن است خیلی بعد اتفاق بیفتد فکر نمی‌کنم کتاب پروست را هم با همین بینش بدون چندان فکری به آینده و اتفاقاتش شروع کردم، اما برایم بدیهی بود که کتاب را حتماً به پایان
می رسانم و گرنه همان طور که گفتم محال بود شروع کنم. من در کار خیلی جدی‌ام .
-ترجمه هر جلد حدوداً چه قدر زمان برد؟
مجلدات در جستجوی زمان از دست رفته همه به یک حجم نیست. از ۳۵۰ صفحه ای دارد تا نزدیک به ۷۰۰ صفحه ای حساب دقیقی هم نکرده ام شاید بشود گفت که به طور میانگین سالی ۲۰۰ صفحه ترجمه کردم که با خرده کاریهایی که همراه با ترجمه جستجو…. کردم، ترجمه این کتاب از زمان شروع با پایانش ده سال و یک ماه شد.
-از تلاش‌هایی که قبل از شما برای ترجمه این کتاب شده بود خبری داشتید؟
شنیده بوده که دو سه نفری چند صفحه ای از آن را به طور نمونه، و به قصد ترجمه مجلد یا مجلداتی از کتاب، ترجمه کرده‌اند. همچنین شنیده بودم که همکار عزیزی قصد ترجمه کامل آن را دارد که بعد از آن نشنیدم که این کار را کرده باشد. این را هم از برخی همکاران شنیدم که زمانی کسی ترجمه کاملی از این کتاب را انجام داده و به یکی از ناشران داده بود، اما مطلقاً غیر قابل استفاده بوده است.
– آیا کتاب در جستجوی زمان از دست رفته چاپ انتقادی هم داشته است و شما از چنین چاپ‌هایی استفاده کرده اید؟ آیا مأخذ ترجمه شما ویژگی خاصی داشته است؟
تا قبل از سال ۱۹۸۶، یعنی سالی که آثار مارسل پروست بعد از گذراندن دوره قانونی تعلق به ورثه او جزو اموال عمومی شد. آثار پروست را فقط انتشارات گالیمار چاپ می کرد که معمولاً عبارت بود از یک دوره ساده بدون تعلیقات و حاشیه و یک دوره به قول شما انتقادی با اضافات و حواشی بسیار که این یکی جزو مجموعه معروف “پلیاد” بود. با این همه خود متن پروست، عملاً قطعی و نهایی شده بود و هر دو متن ساده و انتقادی در عمل یکی بود. من این هر دو متن را در اختیار داشته ام. اما متنی را که مرجع اصلی ترجمه کردم، متن بسیار تازه ای است که بعد از سال ۱۹۸۶ چاپ شد. و امتیازش نسبت به متن پایۀ گالیمار این است که توسط گروهی از پروست شناسان برجسته فرانسوی و خارجی ویرایش چند باره شده و در نقطه گذاری و پیرایش چاپخانه ای اش هم دقت بیشتری شده است.
-آیا خبر دارید که از چاپ اول این مجموعه در فرانسه استقبال شد یا نه؟
چاپ اول جستجو… در فرانسه یک دوره سیزده ساله را در بر می گیرد و سه جلد آخر کتاب هم بعد از مرگ پروست چاپ شد. بنابر این، در این دوره سیزده ساله، وضع هر مجلد عملا با وضع مجلد بعدی اش فرق می کرده جلد اول، یعنی “طرف خانه سوان” هم تازگی داشت و هم به دلیل شخصیت کمابیش شناخته شده نویسنده اش جنجال برانگیز بود. در ضمن با جنگ اول و مسائل آن هم همزمان بود. در حالی که جلد دوم “در سایه دوشیزگان شکوفاه” برنده جایزه کنکور شد و در جو بعد از جنگ موقعیت پروست را تثبیت کرد و جلدهای بعدی هر کدام با پشتوانه ادبی و اجتماعی سنگین تری به بازار آمد. بنابراین پاسخ دادن به سؤال شما به صورت یکپارچه ممکن نیست. اما در هر حال میشود گفت که انتشار هر مجلد از کتاب جستجو… در زمان خودش رویداد مهمی تلقی می شده که البته این اهمیت، با توجه به ویژگی جستجو…. به معنی «پرفروش بودن آن نبوده است و هنوز هم نیست.
– آیا این کتاب در کشورهای اروپایی خواننده دائم دارد یا فقط بعضی ها آن را می خوانند؟
هر کتابی به هر حال به طیف خاصی از خوانندگان نظر دارد که این طیف به نسبت ویژگی‌های مختلفی از قبیل سادگی یا پیچیدگی، سهولت فهم با ژرفاه زبان آسان با لفرنج وسعت با محدودیت پیدا می کنند. شکی نیست که جستجو…. به طیف نسبتاً محدودی از خواننده فرهیخته تر نظر دارد که فرصت و امکان همراهی با ژرف کاویها و ریزه پردازیهای پروست را داشته باشند. از این نظر جواب شما این است که بله، پروست در کشورهای اروپایی خواننده دائم دارد و آثارش جزو کتاب‌هایی است که مدام تجدید چاپ می‌شوند و در هر کتابفروشی کوچک و بزرگی جزو کتاب‌هایی اند که همیشه در معرض دیدند. که این نکته آخر خیلی مهم است.
-و در ایران از کتاب استقبال خوبی شده است. آیا خود شما هم همین تصور را دارید؟
استقبالی که در کشور خودمان از این کتاب شد فوق العاده بود و تقریباً همه را غافلگیر کرد. برای کمتر کسی از اهل فن قابل پیش بینی بود که از کتاب این قدر استقبال بشود. تعجب همه مان شاید ناشی از مجموعه تصوراتی بود که درباره پروست و اثرش وجود داشت و خیلی هایش البته از مقوله افسانه بود، چون درباره وضعیت و ماهیتی بود که هنوز در عالم تصور و پیشداوری بود و مبنای واقعی نداشت. حرف‌هایی بود که درباره یک کتاب عملاً ناموجود زده می‌شد و کتاب به فارسی ترجمه نشده بود که در ضمن، ترجمه ناپذیری‌اش هم یکی از جمله این افسانه ها بود. خلاصه اینکه با یک مجموعه مجهول سروکار داشتیم. به همین دلیل هم استقبال از کتاب خیلی تعجب انگیز بود چون با آن تصورات مجهول نمی‌خواند.
-خود شما این استقبال را پیش بینی می کردید؟
گفتم که من عادتا خیلی به آینده فکر نمی‌کنم بنابراین در این باره هم که از کتاب پروست استقبال خواهد شد یا نه مطلقاً فکر نمی کردم. چون قصد و نیتم ترجمه کامل کتاب بود، به هیچ چیز دیگری غیر از خود این کار فکر نمی کردم مثل بنایی که بنا باشد دیوار درازی را آجر چینی کند. فکر نمی کنم چنین بنایی خیلی به اینکه دیوار کی تمام شود و آیا صاحبکار به او به به و چه چه خواهد گفت یا نه فکر بکند. بلکه سرش را می اندازد پایین و آجرها را یکی یکی کنار هم می گذارد. البته درمورد خودم صاحبکاری به آن معنی وجود نداشت. یعنی کار را برای خودم و خودمان این جانب و ناشر عزیز کتاب نشر مرکز می کردم و بعید نمی‌دانم که نشر مرکز مثل خود من قضیه را با این دید صرفاً حرفه‌ای نگاه می‌کرده یعنی ناشر هم بیشتر به خوب چیدن آجرها و به انجام رساندن کار فکر می کرده است.
-این استقبال خوانندگان ایرانی از چنین کتاب سنگین و دشوارخوانی نشانه چیست؟
نشانه خیلی روشن و واضحی است؛ نشانه این است که آن قشر فرهیخته ای که پروست را می‌شناسد و اثر او را می خرد و می خواند قشری که البته در هر کشوری هست در این ایران ما قشر بسیار وسیعی است. به نظر من آنچه مهم است وسعت این قشر است و نه وجودش چون وجودش طبیعی است. اما اینکه کتابی چون کتاب اول جستجو… در عرض سه چهار سال پنج بار تجدید چاپ شود، آن هم با تیراژی معمولی و نه پایین نشانه این است که این قشر فرهیخته ایرانی خیلی وسیع‌تر از خیلی جاهای دیگر است و تجربه ای که خودم در این ده ساله داشته ام مؤید این است که این آدم‌های فرهیخته این پروست‌خوانها از همه سن و همه موقعیتی هستند. اما گفتم که پروست خوانها در همه جا و حتی در خود فرانسه طیف محدودی از خوانندگان کتاب را تشکیل میدهند و گروه ویژه ای اند.
خوب معنی این حرف چیست؟ معنی ساده و روشنش این است که در مقایسه مشت نمونه خروار وسعت چنین طیفی که قاعدتاً باید خیلی محدود باشد، از وسعت شگفت انگیز دیگر طیف ها و شمار کل فرهیختگان و میل شدیدی به دانستن و پژوهیدن و خواندن و فهمیدن خبر می‌دهد. یعنی به زبان ساده این همه استقبال از یک کتاب بسیار خاص مثل جستجو… . بیانگر عطش عظیم بالقوه ای برای کتاب به معنی عام است.
تعداد چاپها و مجموع تیراژ رمان در جستجوی زمان از دست رفته
مجلد اول 5 بار ۱۵,۰۰۰ نسخه
مجلد دوم 3 بار 95,۰۰ نسخه
مجلد سوم 2 بار 8,۰0۰ نسخه
مجلد چهارم 2 بار 6,۰0۰ نسخه
مجلد پنجم 1 بار 5,۰0۰ نسخه
مجلد ششم 1 بار 4,۰0۰ نسخه
مجلد هفتم 1 بار 4,۰0۰ نسخه
مجلد هشتم 1 بار 3,۰0۰ نسخه
این یادداشت در مجلۀ جهان کتاب چاپ شده است.